تحلیل گفتمان انتقادي خطبۀ زیاد بن أبیه معروف به الخطبة البتراء با استفاده از الگوي فرکلاف
نقد ادب عربی - جامعة الشهيد بهشتي - http://jalc.sbu.ac.ir/
تحلیل گفتمان انتقادي، گفتمان را در ارتباط با عوامل سیاسی – اجتماعی و فرهنگی تحلیل و به بررسی
بازتاب ایدئولوژي و قدرت در گفتمان ها و بررسی چگونگی جهت گیري گفتمان ها در تثبیت یا تغییر وضعیت
سیاسی موجود می پردازد . یکی از الگوهاي پیشنهادي براي تحلیل متون در تحلیل گفتمان انتقادي، الگوي
تحلیلی نُرمن فرکلاف است. در این الگو، گفتمان در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بررسی می شود . آنچه در
معادل تحلیلیِ فرکلاف انجام می¬شود گذشتن از چیستیِ توصیف متن به سوي چگونگی و چرایی تفسیر و تبیین
متن است. چنین فرآیندي از تحلیل، روابط علیّ معنایی را در متن جستجو می کند و توصیف متن یا چیستی ویژگی هاي صوري متن را براي فهم چگونگی رابطۀ متن با پذیرندگان آن و همچنین چرایی تولید متن استفاده
می کند تا هدف اصلی از تولید گفتمان یعنی جایگاه گفتمان در روابط قدرت و مبارزات سیاسی تبیین گردد . در این
تحقیق، خطبۀ زیاد بن ابیه در شهر بصره که به الخطبة البتراء مشهور است با استفاده از الگوي تحلیلی فرکلاف
تحلیل شده است. هدف اساسی از این پژوهش بررسی متنی کهن در پرتو مفاهیم تحلیل گفتمان انتقادي به
عنوان رویکردي مدرن در تحلیل متون است و این پژوهش در واقع تلاشی براي بازخوانی متنی کهن در پرتو
مفاهیم انتقادي در عصر مدرن است. در فرآیند تحلیل این خطبه، در سطح اول که توصیف است، ویژگی هاي
زبان شناسیِ خطبه مانند کلمات، مجازها، جملات، انسجام متن و عوامل آن و چگونگی انعکاس مفاهیم قدرت و
ایدئولوژي در این ترکیب هاي دستوري بررسی شده است. در سطح دوم یعنی تفسیر، بافت موقعیتی گف تمان و
بینامتنیت بررسی شده و چگونگی ارتباط خطبه با متون موجود و استفاده از این متون در ساختار خطبه تحلیل
شده و در سطح تبیین، مفاهیم قدرت، ایدئولوژي، هژمونی و غیریت سازي و جایگاه خطبه در ساختار سیاسی در
عصر بنی امیه بررسی شده است. در یک نتیجه گیري کلیّ از تحلیل شکل و محتواي این خطبه می توان گفت که
زیاد بن ابیه به عنوان یک فرماندار أموي به تقویت دیدگاه سیاسی و ایده ئولوژي حکومت اموي پرداخته و با
استفاده از ابزارهاي سیاسی مختلف مانند تهدید، ارعاب و تشویق، شنوندگان را به همراهی با حکومت وادار کرده
و از منظر تحلیل گفتمان انتقادي، هدف این خطبه در نظام قدرت و تحولات سیاسی آن دوره، حفظ وضع
سیاسی موجود و تقویت جایگاه سیاسیِ طبقۀ حاکم بوده است.
