تحليل و بررسی خطبۀ «اشباح» از منظر نقد فرمالیستی

گر چه اساس نقد فرمالیستی با محور قرار دادن متن و نادیده گرفتن مسائل بیرونی آن همچون شخصیت مؤلف، مسائل اجتماعی، تاریخی و روانشناسی است و شاید از دیدگاه جامع‌نگر بر آن عیب باشد، اما از آن‌جا که در پی واکاویِِ ارزش ادبی اثر و برجسته‌سازی شکل و فرم و بررسی میزان انسجام و ادبیّت متن است تا حدود زیادی ارزشمند است و می‌تواند اساس نقد برای تطبیق بر متون دیگر باشد. این نگاشته با الگو گرفتن از اصول نقد فرمالیستی قصد دارد به بررسی و تحلیل بافت اثر ادبی و عناصر تشکیل دهندۀ آن یعنی صامت و مصوّتها، هجاها، صور خیال، صنایع بدیعی، و غیره در خطبۀ «اشباح» نهج‌البلاغه بپردازد تا بُعد زیباشناسانۀ آن‌را با توجه به کارکرد هر جزء در ساختار کل متن به مخاطب نشان دهد. از پژوهش این‌گونه بر می‌آید که انسجام حروف، واژگان و جمله‌های متن یادشده به‌صورت کامل مشهود و مجموعۀ آواها و چینش خاص واژگان در پی القای معانی‌ای فراتر از معنای فرهنگ‌نامه‌ای آن است؛ این انسجام و کاربرد خاص واژگان علاوه بر ویژگی‌های ظاهری کاربست مجازی و صورت‌های استعاری و کنایی دیگری را برای بیان معانی تازه جلوه‌گر نموده است که تماماً در راستای هدف خطبه یعنی به تصویر کشیدن خداوند و قدرت بی‌انتهای او در خلقت به کار برده شده‌اند.
واژگان کلیدی
نقد ادبی، فرمالیسم، خطبۀ اشباح، آشنایی زدایی، انسجام