بازخواني قاعدة بلاغي «تقديم ما حقّه التأخير يفيد الحصر»

چکیده
يکي از مهم‌ترين قاعده‌هاي بلاغت عربي، قاعده‌اي است که از آن با عنوان «تقديم ما حقّه التأخير يفيد الحصر» ياد مي‌شود. بر پاية اين قاعده، چنانچه واژه‌اي در يک جمله از مکان «ب» به مکان «الف» نقل داده شود، در سياق حصر قرار گرفته و به اصطلاح، «مقصور عليه» به‌شمارمي‌آيد. اين قاعدة بلاغي در دانش‌هايي چون تفسير، فقه و کلام کاربرد دارد و نيز نقش مهمي در شکل‌گيري فهم خواننده از متن ايفا مي‌کند. وجود اين قاعدة بلاغي گاه اين تصوّر را به ذهن مخاطب القا مي‌کند که هر گاه کلمه‌اي که در رتبة «ب» جاي داشته باشد، به جايي پيشتر از جايگاه خود آورده شود، مي‌توان بي‌درنگ معني حصر از آن برداشت کرد؛ اما آيا به‌راستي چنين است؟ چرا که اين روش قصر روشی مبتنی بر ذوق و وجود قراين کلام بوده و نیز با سبک و سیاق کلام درارتباط است؛ زیرا گاهی ممکن است ضرورت شعری یا حفظ موسیقی لفظی کلام، موجب تقدیم شود؛ بنابراين با در نظر گرفتن جايگاه قاعدة يادشده در علوم اسلامي و تأثير آن بر فهم درست از متن، شايسته است مطالعة دقيقي دربارة مفاد و شرايط به‌کارگيري آن صورت گيرد.اين مقاله برآن است تا با روش وصفي‌ـ تحليلي ميزان اعتبار و صدق اين قاعده را در امهات کتب نحو و بلاغت و تفسير، مانند الکتاب، مغني اللبيب، مفتاح العلوم، الإيضاح، الکشاف و … بررسي کرده، شرايط به‌کار‌گيري آن را از ديد منطق زباني مطالعه کند. به‌نظر مي‌رسد بر خلاف رويکرد قالب به قاعدة تقديم و با وجود کاربرد آن در علوم اسلامي، اين قاعده در رساندن معني حصر کليت ندارد و نمي‌توان از آن به‌طور مطلق استفاده کرد.
واژگان کلیدی
بلاغت، تقديم، تأخير، حصر، اختصاص، اهتمام.