اعجاز ادبی قرآن کریم و سیر تطور آن

آغاز پیدایش بحث اعجاز به طور دقیق مشخص نیست؛ اما دیدگاه­های دانشمندان قرن دوم و سوم هجری پیرامون مسائل ادبی قرآن کریم، منجر به افزایش گستره­ی این بحث و تألیف کتاب­های مستقلی درباره­ی اعجاز در قرن­های بعد گردید. از جمله­ی این دانشمندان می­توان به ابوعبیده معمر بن مثنّی، یحیی بن زیاد فراء، جاحظ و ابن قتیبه اشاره کرد.
ابوعبیده با تألیف کتاب «مجاز القرآن» و فراء با تألیف کتاب «معانی القرآن» در قرن دوم هجری گام­های اولیه را در باب اعجاز قرآن کریم برداشته­اند. هر چند این دو دانشمند در تألیفات خود به طور مستقیم به مسأله­ی اعجاز اشاره­ای ننموده­اند، اما با ذکر مسائل بلاغی قرآن کریم زمینه را برای طرح و گسترش اندیشه­ی اعجاز ادبی قرآن کریم فراهم آورده­اند.
جاحظ برای نخستین بار در قرن سوم هجری به نظریه­ی نظم قرآن اشاره نموده است. وی همچنین به ردّ نظریه­ی صَرفَه که استادش نظّام بیان نموده، پرداخته است.
ابن قتیبه در قرن سوم هجری کتاب «تأویل مشکل القرآن» را در دفاع از قرآن کریم و اعجاز و بلاغت آن و در پاسخ به طاعنانِ به نظم و اسلوب قرآن کریم تألیف نمود. وی با گذر از مرحله­ی اشارات و نظرات به مرحله­ی تألیف مستقل پیرامون اعجاز قرآن کریم و بیان وجوه آن رسید.
این مقاله به دنبال آن است که سهم هر یک از این دانشمندان را در زمینه­ی دانش اعجاز ادبی قرآن کریم و سیر تطوّر آن روشن نماید.