ابن جنی، مجاز و اصالت حقیقت

مجاز یکی از مهم‌ترین پدیده‌های زبانی است که شناخت ویژگی‌های آن می‌تواند نقش به سزایی در شکل‌گیری فهم صحیح از سخن متکلم داشته باشد. این پدیده زبانی همواره از جنبه‌های مختلف ادبی، اصولی و کلامی بررسی شده است. ابن جنی یکی از مشهورترین نحویان و زبان شناسان قرن چهارم است که در این باب دیدگاه بسیار ویژه‌و متفاوتی دارد. در نگاه ابن جنی، مجاز گستره‌کاربرد بسیار وسیعی دارد چنان که بیشتر واژگان یک زبان را به خود اختصاص داده و تمییز آن از حقیقت بسیار دشوار می‌نماید. برداشت خاص او از مجاز افزون بر تأثیراتی که بر ادبیات و علم کلام می‌گذارد، می‌تواند بر یکی از مشهورترین نظریه‌های اصول فقه در مباحث الفاظ یعنی اصل ترجیح حقیقت بر مجاز یا «اصالت حقیقت» نیز تأثیر گذار باشد. در این مقاله برآنیم تا در کنار شرح نظریه ابن جنی، با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی، تأثیر آن را بر اصالت حقیقت مورد مطالعه قرار دهیم. به نظر می‌رسد با پذیرش دیدگاه ابن جنی، عمومیت اجرای «اصل حقیقت» آنگونه که اصولیان ادعای آن را دارند، با محدودیت‌های جدی روبه‌رو ‌شود و بر خلاف نظر ایشان، می‌بایست به هنگام شک در اراده متکلم از «اصالت مجاز» بهره برد.