ترجمه و تحقیق کتاب تلخیص‌البیان فی مجازات‌القرآن
جامعة أصفهان
این رساله، ترجمه و تحقیق کتاب تلخیص‌البیان اثر شریف‌رضی جامع نهج‌البلاغه است . آنطور که از تحقیقات محققان برمی‌آید، شاید بتوان گفت نخستین کتابی که در مبحث مجازهای قرآن نگاشته شده “مجازات‌القرآن” ابوعبیده است ولی ابوعبیده در کتابش از مجازات قرآن به معنی اصطلاحی آن که شریف‌رضی در کتاب تلخیص‌البیان از آن سخن رانده، بحثی به میان نیاورده است به تعبیری دیگر، ابوعبیده از مجازات در مقابل حقیقت بحثی نکرده بلکه مجاز را مترادف تفسیر یا راه و روش و دریچه ورودی برای درک و فهم کلمات قرآن قرار داده است در نتیجه ابوعبیده در کتابش وارد مقوله مجاز اصطلاحی علماء علم بیان نشده است . در کتاب “مجازالقرآن” ابوعبیده، عبارات : مجازه کذا، تفسیره کذا، معناء کذا، تاویله کذا، و … فراوان دیده می‌شود. پس مجاز در نظر ایشان به معنی تفسیر یا مفهوم و یا به کاربردن مصدر به معنای صفت و استفاده از ضمیر برای غیر ذوی‌العقول همچون افراد ذی‌شعور و تکرار کلمات جهت تاکید و التفات از غایب به مخاطب و تقدم و تاخیر کلمات و … می‌باشد. در مقابل، شریف‌رضی در کتابش “تلخیص‌البیان فی مجازات‌القرآن” مجاز را در معنی بلاغی آن بکار برده است و در مجموع 583 مورد با حذف موارد مکرر از استعارات و مجازات قرآن را با کمال ایجاز و استدلال متقن مورد بررسی قرار داده اشت . البته ناگفته نماند درعین حال که مجاز در معنی بلاغی آن بکاررفته در معنای اعم آن مورد نظر بوده است که شامل مجاز عقلی و لغوی و تشبیه می‌شود و از طرفی بیشتر بجای کلمه مجاز از کلمه استعاره نیز در معنی اعم آن مورد نظر مولف بوده که شامل اقسام استعاره و کنایه و مجاز عقلی و اقسام تشبیه می‌شود و دلیل آن این است که در عصر شریف‌رضی انواع مجاز و استعاره و تشبیه و کنایه مصطلح نبوده است . در این باره استاد مشکات در مقدمه‌اش براین کتاب که ترجمه‌اش خواهد آمد به تفصیل سخن گفته و ما را از توضیح بیشتر بی‌نیاز کرده است . اهمیت این کتاب درآن است که تالیف مستقلی در علم بیان به شمار می‌رود 7 و نخستین کتاب منسجم و منظمی است که در باره مجازات و استعارات قرآن‌کریم بدین سبک به رشته تحریر درآمده است . البته کسانی چون جاحظ متوفی 255 ه پیش از شریف‌رضی در مقوله مجازات و استعارات به معنای بلاغی آنها در کتب خویش سخن بمیان رانده‌اند اما بطور منسجم و بصورت مستقل به این کار دست نیازیده‌اند.
