بررسی بسامدی و معنایی واژگان و ترکیبات عربی در شعر رودکی

وام‌گیری واژگانی به عنوان بارزترین شکل اثرپذیری زبان فارسی از عربی از سده‌های نخست هجری آغاز شد و در قرن چهارم و پنجم افزایش چشمگیری یافت. در جریان این وام‌گیری کلمات بی‌شماری از زبان عربی ـ با آنکه معادل فارسی آنها در زبان فارسی وجود داشته ـ وارد این زبان شده است. این تأثیرات در آثار شعرا و نویسندگان به وضوح دیده می‌شود. یکی از بزرگ‌ترین شاعران قرن چهارم هجری، رودکی نخستین شاعر صاحب دیوان و پدر شعر کهن فارسی است.این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام یافته، با بررسی واژگان و ترکیبات عربی دخیل در دیوان رودکی ـ به عنوان نخستین دیوان شعر فارسی ـ سعی دارد نتایج جزئی‌تری را در زمینه اثر‌پذیری زبان فارسی از عربی در آغازین مراحل راه‌یابی زبان عربی به حوزه زبان فارسی ارائه دهد. بدین منظور، نخست کلمات موجود در دیوان رودکی (بر اساس چاپ جعفر شعار) اعم از فارسی، عربی و ترکیبات فارسی ـ عربی، استخراج شده و بسامد هر دسته از آنها مشخص گردیده است. سپس تفاوت‌های لفظی و معنایی این وام‌واژه‌ها در مقایسه با اصل عربی آنها بررسی شده است. همچنین کلمات مرکب از فارسی و عربی و انواع آن مورد بررسی قرار گرفته‌است و به طور خاص بسامد واژگان قرآنی نیز بررسی شده است.بدین ترتیب هدف اصلی این پژوهش بررسی تغییرات لفظی و معنایی واژگان و ترکیبات عربی دخیل در اشعار مسلّم رودکی و گزارش بسامدی آنها است. از جمله نتایج به دست آمده در پژوهش حاضر این است که در زمان رودکی وام‌واژه‌ها و ترکیب‌های عربی یا عربی ـ فارسی کمتر از ده درصد واژگان و ترکیبات زبان شعر فارسی بوده است. همچنین واژگان عربی دخیل در شعر رودکی بیشتر از نوع اسم بوده که در بسیاری از موارد بدون تغییر و تصرف به کار رفته‌است و در برخی موارد دیگر دستخوش تغییرات لفظی و معنایی شده است. افزون بر این، بررسی حاضر نشان می‌دهد که تغییرات لفظی در واژگان عربی سروده‌های رودکی به مراتب بیش از تغییرات معنایی است.